Depressie en maatschappij

Uit onderzoek van het Trimbos instituut heeft één op de zeven Nederlanders last van een burn-out. En een kwart van de Nederlanders krijgt ooit in het leven een depressie. De WHO (World Health Organization) voorspelt dat over tien jaar depressie hart- en vaatziekten / infectieziekten gaan overtreffen en de nummer één doodsoorzaak wordt van vroegtijdig overlijden. Wat zijn eigenlijk de oorzaken van deze burn-out epidemie (en depressie) kunnen zijn en wat zegt dit allemaal eigenlijk over onze maatschappij?

Dirk de Wachter: “borderline times”

Psychiaters en psychologen hebben hun hoofd hierover gebroken. Een mooi voorbeeld is psychiater ‘Dirk de Wachter’, werkzaam aan de katholieke Universiteit Leuven. Met zijn boek ‘Borderline Times’, luidt hij de noodklok als het gaat om de huidige maatschappelijke ontwikkelingen. En de wederzijdse invloed hiervan op de psychiatrie. Hij combineert hierbij de kennis uit de filosofie, geschiedenis, sociologie, psychiatrie en literatuur (romans). Ook bevindingen vanuit zijn eigen klinische praktijk vinden doorgang. Gewapend met de DSM (handboek van psychiatrische classificaties) onderwerpt de Wachter de huidige maatschappij aan een scherpe kritische analyse. Met als pijnlijke conclusie: “We leven in een borderline maatschappij”.

Opmars van de prestatiemaatschappij

Deze conclusie komt niet uit de lucht vallen. De Wachter zoekt de oorzaken in de negatieve naweeën van de Verlichting (18e eeuw), een periode die tekenend is geweest voor de huidige Westerse beschaving. Door de verlichting kwam de nadruk te liggen op de rede (intelligentie) en ging men zich concentreren op de feiten. De geloofsovertuiging en levensbeschouwing van mensen maakte plaats voor individualisme, materialisme (consumptie), globalisering (ICT: internet, smartphone) en vrijheidsdenken. Met als gevolg dat de traditionele verbanden van sociale netwerken met gezin, kerk en vereniging verbrokkelde. Zo kon de voedingsbodem ontstaan voor onze huidige prestatiemaatschappij. Met de gedachte dat als je maar goed genoeg presteert, geluk en succes maakbaar zijn en dat alles mogelijk is in het leven. Met als leidraad: “Live life to the fullest”.

Wat dat betreft zal het boek een golf aan herkenning bij mensen teweegbrengen. En dit blijkt in de praktijk ook zo te zijn, in het bijzonder bij de jeugd en jongvolwassenen. Inderdaad lijken succes en geluk in de 21e eeuw vooral afgemeten te worden aan welvaart en de aanschaf van dure – en luxe producten (auto, huis, televisie, smartphone). Een beeld dat in stand gehouden wordt door onze mediamachine (kranten, nieuws). Met de consequentie dat als je niet goed genoeg presteert (lees: niet materialistisch bent), je in de huidige maatschappij faalt. Je hoort dus diep ongelukkig te zijn. En wonderbaarlijk genoeg wordt in sociologisch onderzoek gevonden, dat een sterk individualistische maatschappij naast een hoog gelukscijfer (gemiddeld 7.5), de hoogste prevalentie (voorkomen) van depressieve stoornissen kent.

Eenzaamheid, depressie en sociale media

De Wachter verklaart de depressie-epidemie aan de hand van het gebrek aan zingeving en de steeds verontrustender wordende eenzaamheid onder de bevolking. Mensen spreken elkaar nauwelijks meer in levende lijve, maar vooral via Facebook en Whatsapp. Ze vergelijken hun levensgeluk via Facebook voortdurend met anderen, zonder te realiseren dat sociale media een ‘schijnwerkelijkheid’ vormen. Identiteitsproblemen zijn hierdoor aan de orde van de dag en er lijkt geen verbondenheid meer te zijn tussen mens en maatschappij. Het vertrouwen in de politiek is tot een dieptepunt gedaald en zinloos geweld bij voetbalwedstrijden lijkt mainstream te zijn geworden.

Psychiatrie als weerspiegeling van de maatschappij

Kort gezegd, de mens is slachtoffer van zijn eigen prestatiedrang. Een drang gekenmerkt door een voortdurende innerlijke worsteling om nog meer rijkdom te verwerven in de vorm van luxe en welvaart. Mensen die deze worsteling niet volhouden, worden als kwetsbaar (patiënt) bestempeld en belanden op de sofa van de psychiater. Ze worden geëtiketteerd en verdwijnen in de molen van de GGZ. In het verlengde hiervan zegt De Wachter dat de psychiatrie een weerspiegeling vormt van de huidige tijdgeest. Een tijdgeest waarin de meest gestelde diagnose “de borderline persoonlijkheidsstoornis” is. Waarin de psychiatrische classificaties in Amerika en Europa nog nooit zo’n vlucht hebben genomen zoals nu het geval is.  Arnon Grunberg verwoordt het treffend: “Er bestaan alleen patiënten. Sommige patiënten weten zich staande te houden ten koste van andere patiënten en die noemen we daarom geen patiënten. Die noemen we geslaagd.”

Hoge eisen vanuit de maatschappij

De Wachter stelt, dat door de huidige maatschappelijke omstandigheden de psychologische kwetsbaarheden van mensen eerder bloot komen te liggen. Door de hoge eisen die al vroeg aan de jeugd vanuit de omgeving (gezin, staat en maatschappij) gesteld worden. Daar tegenover staat een andere groep wetenschappers, die de oorzaak van de problemen zoekt bij de mensen zelf. Ze zouden niet weerbaar genoeg zijn en vanwege grenzen in psychologisch functioneren (domein van de neurowetenschappen) niet meekunnen met de huidige ratrace. Neuroloog “Dick Swaab” is hiervan een voorbeeld. Hij stelt: “We zijn ons brein”. De Wachter, als reactie hierop: Maar natuurlijk zijn we ons brein en niet onze galblaas. Maar we zijn ons brein in een context, in de omstandigheden van de huidige maatschappij. En dat is exact waar ik het mee eens ben. Mensen onderschatten vaak de kracht van de omstandigheden bij het vormen van hun gedrag.

Mensen onderschatten bijna altijd de kracht van de omstandigheden

En de omstandigheden waarin iemand leeft, krijgt in psychologische hulpverlening vaak te weinig aandacht. Vanuit de opleiding zijn we als psychologen veel meer behept met psychologisch onderzoek naar kenmerken van het individu. Dit biedt aanknopingspunten voor het ontstaan van de klachten (depressie, angststoornissen en burnout). Waarbij de kracht van de omstandigheden sterk wordt onderschat en we voorbij gaan aan de werkelijke oorzaak van de problematiek. Een afname van psychiatrische stoornissen valt dus in de toekomst niet te verwachten. Sterker nog, eerder een toename, wat we ook constateren in de praktijk.

Toename kloof tussen arm en rijk

Ten slotte plaatst de Wachter de economische crisis in een breder perspectief. De crisis zegt volgens hem iets over de wijze waarop we met elkaar en de wereld omgaan. Eén van de consequenties hiervan is dat de kloof tussen arm en rijk almaar groter wordt. Een factor die in de geschiedenis vaak een rol speelde bij het ontstaan van revoluties en (burger)oorlogen. Niet veel goeds dus.
Over het geheel genomen kan ik dit boek aan iedereen aanraden. De scherpzinnige vertelwijze van de Wachter, in combinatie met passages uit de filosofie en de media zijn treffend. Toch is er een waarschuwing op zijn plaats. De herkenbaarheid kan krachtig zijn. Zelfs zo krachtig, dat het de weg vrijmaakt voor schaamte- en schuldgevoelens tegenover psychiatrische patiënten. Je zou namelijk wel eens tot de conclusie kunnen komen dat psychiatrisch patiënten en de normale bevolking meer gelijkenissen dan verschillen met elkaar vertonen.

Bron: Dirk de Wachter (2011): Borderline times, het einde van de normaliteit